W dniach 10-11 stycznia 2015 r. w Międzyrzeckim Rejonie Umocnionym odbyło się XIV liczenie nietoperzy zimujących w podziemiach odcinka centralnego MRU i wolnostojących schronach bojowych (panzerwerkach). W corocznej akcji udział wzięło 36 chiropterologów z całego kraju, których pracami kierował, podobnie jak w roku ubiegłym, Michał Stopczyński z Biura Ekspertyz Przyrodniczych Ekologic z Łodzi na zlecenie Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Gorzowie Wielkopolskim.

W dzień poprzedzający liczenie uczestnicy akcji zjeżdżali się z różnych stron Polski do miejscowości Wysoka do późnych godzin nocnych. Niewiele było jednak czasu na wieczorne biesiadowanie, jeszcze mniej na sen, gdyż w sobotni poranek wszyscy chiropterolodzy musieli stawić się w pełnym rynsztunku u wejścia do jednego z panzerwerków Muzeum Fortyfikacji i Nietoperzy w Pniewie. Specjaliści, podzieleni na 9 czteroosobowych grup, zeszli do podziemi MRU, gdzie każdy z zespołów skierował się do wcześniej mu przydzielonego odcinka obiektu celem odszukania i policzenia wszystkich zimujących tam nietoperzy. Monitoring tych ssaków w liczącym niemal 30 km systemie podziemnych tuneli i pomieszczeń wykonywany jest corocznie w ciągu zaledwie jednego dnia na tych samych odcinkach przez stałą liczbę grup. Tylko taki podział umożliwia wykonanie liczeń w całym obiekcie w tak krótkim czasie, gdyż penetracja pojedynczych fragmentów, gdzie przebywać może do kilku tysięcy nietoperzy, jest bardzo czasochłonna – zwykle zajmuje 6-7 godzin.

Grupa mopków z kilkoma ukrywającymi się między nimi nockami Natterera

Zaopatrzeni w lornetki, aparaty fotograficzne, latarki i odpowiedni zapas akumulatorów chiropterolodzy spenetrowali wszystkie tunele i pomieszczenia obiektu, a także znajdujące się w ich ścianach wnęki i zagłębienia, stanowiące miejsca ukrycia nietoperzy. Notowano zarówno osobniki pojedynczo zwisające z sufitu, jak też ich grupy, zwane klastrami, liczące w przypadku nocka dużego nawet do 180 osobników. Na prośbę RDOŚ w Gorzowie Wielkopolskim zbierano również dokumentację fotograficzną z poszczególnych odcinków MRU. W przypadku zaobrączkowanych nietoperzy odczytywano i zapisywano symbole i numery obrączek, których późniejsza weryfikacja pozwoliła na określenie miejsca pochodzenia zimujących tam osobników.

Przerwa na drugie śniadanie na jednej ze stacji kolejowych Pętli Boryszyńskiej

Pomimo utrzymujących się od początku sezonu zimowego dodatnich temperatur zewnętrznych, utrudniających nietoperzom zapadnięcie w sen zimowy, liczba stwierdzonych w podziemiach nietoperzy była najwyższa od czasu zapoczątkowania liczenia, pobijająca rekord z 2008 roku o 900 osobników. Łącznie na odcinku centralnym MRU naliczono prawie 38,6 tys. nietoperzy należących do 9 gatunków, a więc około 2 tys. osobników więcej niż w roku ubiegłym, kiedy w podziemiach zimowało ich ponad 36,6 tys. Wśród obserwowanych nietoperzy dominował, jak co roku, nocek duży, którego liczbę oceniono na przeszło 29,1 tys. osobników, co również jest najwyższym wynikiem w historii liczeń. Zaraz za nim uplasowały się nocek Natterera (prawie 3,6 tys. os.) i nocek rudy (ponad 4,5 tys. os.). Na uwagę zasługuje dość wysoka liczba zaobserwowanych wąsatkobrandtów – 85 osobników (nocek wąsatek i nocek Brandta liczone są razem, gdyż podczas hibernacji są niemal nie do odróżnienia). Nie można jednak zapominać o prawdziwym skarbie MRU, jakim jest rzadko spotykany na zimowiskach w naszym kraju nocek Bechsteina, który zimuje w tym obiekcie w liczbie do 46 osobników.

Rzadko obserwowany na zimowiskach w innych częściach kraju nocek Bechsteina

W niedzielę kilkuosobowe zespoły chiropterologów przeprowadziły liczenia nietoperzy w schronach bojowych niepołączonych z systemem centralnym MRU. Panzerwerki są niewielkimi, otwartymi obiektami, które nie zapewniają nietoperzom tak stabilnych warunków mikroklimatycznych, jak podziemne tunele systemu centralnego. Obserwuje się tam jednak co roku od 11 do 38 os. rzadko spotykanego gatunku, jakim jest nocek łydkowłosy. Dominującym gatunkiem stwierdzanym w tych schronieniach zimą jest mopek, a towarzyszą mu obecne w niewielkiej liczbie nocki duże, nocki Natterera, nocki rude i gacki brunatne. W obiektach wolnostojących zaobserwowano podczas tegorocznego liczenia w sumie około 200 nietoperzy.

Główna atrakcja panzerwerków – nocek łydkowłosy i hibernujący pod nim nocek rudy

Prowadzenie regularnego, corocznego monitoringu nietoperzy zimujących w MRU jest możliwe dzięki objęciu najważniejszych dla tych ssaków fragmentów podziemi ochroną prawną w ramach funkcjonującego tutaj od 1980 roku rezerwatu przyrody „Nietoperek” oraz późniejszego włączenia go do sieci Natura 2000 – Nietoperek PLH080003. W konsekwencji, wejścia do odcinka centralnego MRU zostały pozamykane kratami, a na wybranych jego fragmentach wyznaczono trasy turystyczne, co zabezpieczyło podziemia przed niekontrolowanym odwiedzaniem najważniejszych miejsc hibernacji nietoperzy przez osoby niepożądane. Taki sposób użytkowania odcinka centralnego MRU gwarantuje tym ssakom utrzymanie największego ich zimowiska w Polsce w nienaruszonym stanie, a chiropterologom ułatwia prowadzenie regularnych obserwacji zasiedlenia podziemi przez nietoperze.

Maria Łepkowska